2. Το ότι ένας νέος, ιδιαίτερα μια νέα γυναίκα, παντρεύεται πρώιμα, και πρώιμα τεκνοποιεί, δηλαδή κρίνει ότι πρέπει να λειτουργήσει ως γονεϊκή μορφή, ενώ είναι ακόμη (με τα σημερινά κριτήρια) έφηβος, δείχνει ότι αυτή η συμπεριφορά λίγο μόνο επηρεάζεται από επιθυμητικές παραμέτρους -ή ότι αυτές οι επιθυμητικές παράμετροι δέχονται και ισχυρές και διαφορετικές από τις σημερινές, π.χ., επιδράσεις από πολιτισμικές σκοπιμότητες με εμφανή την επήρεια των δημογραφικών καταναγκασμών. Συμπεραίνουμε ότι η πίεση αυτών των παραγόντων θα είχε υπολογίσιμες συνέπειες και στην ερωτική ζωή και στην ψυχική οικονομία των ανθρώπων, και όχι μόνο των νέων. Ποιες συνέπειες, αυτό μένει να διερευνηθεί, αλλά αυτή η διαμεσολαβούμενη επίπτωση της δημογραφίας δεν μπορεί να αγνοηθεί.

3. Τεκνοποιία

Πριν από το τέλος της νεότητας τους, 3 στα 10 αρχικά μέλη της κοόρτης και 4 στα 10 από τα μέλη της που φθάνουν σε γόνιμη ηλικία τεκνοποιούν. Σημαντική είναι η συμμετοχή των πρώιμων γεννήσεων. Οι γυναίκες είναι οι κυρίως ενεχόμενες σ' αυτή τη διαδικασία.

Η ισχύς του μηχανισμού αυτού, του σχετικού με την αναπλήρωση των φθορών, φαίνεται, από το γεγονός ότι, με κινητοποίηση μέρους μόνο των αναπαραγωγικών της δυνατοτήτων, η γενιά αυτή κατορθώνει και αντικαθιστά, στη διάρκεια της νεότητάς της, 2 στα 3 απολεσθέντα μέλη της.

Δεν πρέπει όμως να παραβλέπουμε το γεγονός ότι αυτή η υψηλή νεανική γεννητικότητα είναι μηχανισμός αποτελεσματικός σε σχέση με τη θνησιμότητα, αλλά με ανεβασμένο "κόστος λειτουργίας", και όχι μόνο στο αυστηρά δημογραφικό πεδίο (θάνατοι γυναικών από επιπλοκές του τοκετού), αλλά και στο οικονομικό (πρόσκαιρος έστω περιορισμός της εργασιακής ικανότητας των νέων γυναικών), στο κοινωνικό (ακαμψία θεσμικών και πολιτισμικών πλαισίων) και στο ευρύτερα ανθρώπινο (βλ. την προηγούμενη παρατήρηση για την ερωτική ζωή των νέων).

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Η ΝΕΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΛΕΥΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ'

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ

Η μορφολογία αυτής της δημογραφικής διαδικασίας συγκρότησης και διαδοχής των γενεών έχει πολλαπλές, αν και όχι πάντοτε άμεσες, συνέπειες στην κοινωνική ζωή. Οι πιο καίριες είναι ίσως οι ακόλουθες:

Ι. Κοινωνίες νέων

Οι κοινωνίες που διαμορφώνονται με αυτόν τον τρόπο είναι "κοινωνίες νέων". Έτσι, π.χ., τόσο στη Λευκάδα του 1824 όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, οι μέχρι την ηλικία των 15 ετών κάτοικοι αντιπροσώπευαν τα 4/10 του συνολικού πληθυσμού και οι κάτω των 30 πολύ περισσότερους από τους μισούς. Οι "γέροι" άνω των 50 ήταν μόλις 1 στους 10 κατοίκους.

Οι συνέπειες αυτής της πληθυσμιακής δομής, στο πεδίο π.χ. Της διαθεσιμότητας εργατικής δύναμης, της σχέσης έξαρτημένων-παραγωγικών ατόμων, του κοινωνικού κλίματος, της εικόνας του εαυτού και της ομάδας κλπ. ξεπερνούν τα όρια της μελέτης μας, αλλά δεν είναι δυνατό να αγνοηθούν.

ΙΙ. Η εικόνα του βιοτικού κύκλου

Αυτή η πληθυσμιακή δομή και η εμπειρία του θανάτου που τη διέπει, η σχέση των ομάδων ηλικιών και η εικόνα της διάρκειας

της ζωής και των απειλών που αντιμετωπίζει, μετέχουν καθοριστικά στη διαμόρφωση της αναπαράστασης της ζωής και του κόσμου, καθώς και της θέσης ατόμων και ομάδων στα πλαίσια τους.

Κάθε κοινωνία, κάθε πολιτισμός επεξεργάζεται, με βάση τη φαντασιακή επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας του, κάποια εικόνα του "κανονικού βιοτικού κύκλου" - ένα αναμενόμενο, και γι' αυτό κανονιστικό, πρόγραμμα των αναγκαίων ή σημαντικών βιοτικών συμβάντων, όπως π.χ. η είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων, η εργασία, ο έρωτας, οι σεξουαλικές εμπειρίες, ο γάμος, η τεκνοποιία, ο γάμος των παιδιών, ο θάνατος συγγενών, ο θάνατος του ίδιου του ατόμου... Ο χρόνος, με την έννοια της ηλικίας ή της διαδοχής αυτών των βιοτικών συμβάντων, είναι βέβαια καθοριστική διάσταση της εικόνας του βιοτικού κύκλου1.

Στο αυστηρά δημογραφικό πεδίο, όπου εγγράφονται τα εμπειρικά δεδομένα της μελέτης μας, συναντάμε ορισμένες ενδείξεις για τη μορφολογία της έννοιας του βιοτικού κύκλου σε κοινωνίες όπως αυτή στην οποία αναφερόμαστε.

Η σιωπηρή, αλλά εύγλωττη, μαρτυρία των δημογραφικών συμβάντων υποδηλώνει τα εξής:

1. Η ηλικία φαίνεται δευτερεύον κριτήριο για την επεξεργασία αυτού του βιοτικού χρονοδιαγράμματος, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις νεότερες ηλικίες. Πραγματικά, με εξαίρεση ίσως την ενήβωση, δεν φαίνεται να υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα σε κάποια ζώνη ηλικιών και σε μια κατηγορία ειδοποιών συμβάντων (π.χ. γάμος η τεκνοποιία). Στην καλύτερη περίπτωση, οι αντιστοιχίες αυτές έχουν χαρακτήρα προτίμησης, και οπωσδήποτε όχι κανονιστικό.

2. Σχετική με το προηγούμενο είναι και η τάση χρονικής προσέγγισης ή επικάλυψης συμβάντων και ρόλων.

3. Παρατηρείται δηλαδή τάση ολοκλήρωσης σε minimum χρόνο του μέγιστου δυνατού μέρους του βιοτικού κύκλου. Ο βιοτικός

__________________________

1. Για την έρευνα του βιοτικού κύκλου βλ. Ν. Σιδέρης, "Αρρώστιες και άρρωστοι στη Λευκάδα", ό.π.

βιοτικός κύκλος θα μπορούσε κάλλιστα να συμπυκνωθεί σε διάρκειες που δεν ξεπερνούν τα όρια της νεότητας. Έτσι, δεν είναι σπάνια η περίπτωση ένα άτομο να γνωρίζει πριν από τα 18 το γάμο, τη χηρεία, δεύτερο γάμο, τεκνοποιία, θάνατο συγγενών και γονέων, ίσως το θάνατο και των δικών του παιδιών, ίσως ακόμη και το δικό του θάνατο.

Ο αντιρροπιστικός ως προς την υψηλή θνησιμότητα ρόλος αυτής της εικόνας του βιοτικού κύκλου είναι εμφανής -όπως άλλωστε είναι εμφανείς και οι επιπτώσεις της στη ζωή, υλική και φαντασιακή, του νέου ατόμου. Η κατεύθυνση της κοινωνικής πίεσης είναι σαφής: ευνοεί, ή και επιβάλλει, την πρόωρη ωρίμανση -συνεπώς και την ασάφεια των ορίων ανάμεσα στις γενιές.

ΙΙΙ. Θεσμοί και ιδεολογίες

Με τέτοια δεδομένα της εμπειρίας, οι συνέπειες αυτής της δημογραφικής μορφολογίας στο θεσμικό και φαντασιακό παιχνίδι είναι υπολογίσιμες. Πλήθος διαφοροποιημένα και αδιαφοροποίητα κανάλια οδηγούν στην απαρτίωσή τους σε τρεις σταθερές που χαρακτηρίζουν το θεσμικό πλαίσιο και τις ιδεολογίες της εποχής στην οποία αναφερόμαστε1.

- Ζωή κάτω από το φάσμα του θανάτου.

- Συστήματα αναφοράς και σημασιοδότησης ολοποιά, έντονα επενδυμένα, με τάση στην αδράνεια.

-Υψηλή συνοχή της ομάδας και ισχύς του κοινωνικού δεσμού.

Ειδικότερα, σε σχέση με τις νέες γενιές, αυτά τα στοιχεία προσδιορίζουν την καθοριστική σημασία των διαγενεϊκών νομιμοτήτων στις οποίες εμπλέκεται το νέο άτομο. Οι δραματικότερες ίσως εκφράσεις αυτών των νομιμοτήτων είναι η βεντέτα και το έγκλημα τιμής. Αλλά το πεδίο επενέργειάς τους είναι πολύ 

__________________________

1. Βλ. Ν. Σιδέρης, ό. π.

14

ευρύτερο. Το παράδειγμα του αδελφού που δεν επιτρέπεται να παντρευτεί πριν παντρέψει τις αδελφές του υποδηλώνει ότι το νέο άτομο αντιπροσωπεύει, στα πλαίσια του οικογενειακού παιχνιδιού, ένα διαθέσιμο υποκατάστατο γονεϊκών μορφών. Οι επιπτώσεις αυτής της κατάστασης, τόσο στην ψυχική και διαπροσωπική λειτουργία του ατόμου όσο και στην ασάφεια των ορίων ανάμεσα στις γενιές, δεν είναι σωστό να αγνοηθούν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η'

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ

Τα συμπεράσματα αυτής της δημογραφικής μελέτης επιτρέπουν κάποια εποπτεία σχετικά με την πραγματικότητα και την εικόνα της νεότητας στην εποχή που αναφερόμαστε, ίσως και γενικότερα.

Η ΝΕΟΤΗΤΑ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. Και δεν υπάρχει με πολλούς τρόπους, Δεν υπάρχει ως βιολογική κατηγορία. Αν και κάποια βιολογικά φαινόμενα, όπως η ενήβωση ή το τέλος της φυσικής ανάπτυξης, συμπεριλαμβάνονται σ' αυτήν, ωστόσο ούτε τα άνω ούτε τα κάτω όρια της νεότητας αντιστοιχούν σε κάποιο αποφασιστικό βιολογικό συμβάν. Το ίδιο το σώμα είναι τόπος πρόσφυσης κοινωνικών και πολιτισμικών καταναγκασμών. Και όχι μόνο με την έννοια των κωδίκων παρουσίασής του στο κοινωνικό βλέμμα, αλλά και με την αυστηρά βιολογική και φυσιολογική έννοια: σε σχέση, π.χ., με τους ρυθμούς ανάπτυξης του μυϊκού και οστικού συστήματος, της χρήσης των οργάνων και των λειτουργιών του (εργασία, σεξουαλικότητα, τεκνοποιία). Το βιολογικό, λοιπόν, από μόνο του δεν αρκεί για τον ορισμό της νεότητας. Δεν υπάρχει ως κατάσταση φυσικής ή κοινωνικής ανωριμότητας, ως κατάσταση πριν από την είσοδο στον κόσμο της δουλειάς ή των "μεγάλων". Και αυτό τόσο από την άποψη της εργασίας όσο και των συμπεριφορών, όπως ο γάμος ή η τεκνοποιία.

Τα ίδια στοιχεία δείχνουν ότι η νεότητα δεν υπάρχει ούτε ως δομική κοινωνική κατηγορία, ως πεδίο ειδοποιών συμβάντων η λειτουργιών. Ακόμη και στον σχετικά απλό κόσμο των δημογραφικών φαινομένων, η νεότητα δεν υπάρχει ως σταθερή,

σαφής κατηγορία. Παράδειγμα: Στην απογραφή της Επτανήσου, στα 1824, βρίσκουμε μόνο τρεις ομάδες ηλικιών: 0-15, 16-50, "γέροι" (50 και άνω). Ενώ στις απογραφές που αναλύει ο Clon Stéphanos (τέλη του 19ου αι.) βρίσκουμε τις εξής ομαδοποιήσεις των ηλικιών: πρώτη: 0-5, 5-30, 30-60, 60-ω· δεύτερη, 0-15 (enfance), 15-30 (jeunesse), 30-50 (âge viril) κλπ. Βεβαιότητες ως προς τα όρια, λοιπόν, απουσιάζουν.

Η νεότητα δεν υπάρχει ακόμη ούτε ως περιγεγραμμένη νοητική εικόνα. Αυτό μαρτυρούν οι περιπέτειες της ορολογίας. Ανατρέχοντας σε τρία λεξικά, με έτος έκδοσης 1909, 1959 και 1967 αντίστοιχα, βρίσκουμε ότι οι όροι "έφηβος", "ανήλικος", "νέος", "νεανίας", αποδίδονται σε όσους διανύουν την περίοδο "μεταξύ παιδικής και ανδρικής ηλικίας", καθώς και οι λέξεις adulte (γαλλικά) και adult (αγγλικά) αντιστοιχούν στην ίδια σημαντική περιοχή, όντας σχεδόν απόλυτα αντιμεταλλάξιμοι.

Η νεότητα λοιπόν δεν υπάρχει ως κατηγορία βιολογική, ούτε ως ενιαία και σταθερή κοινωνική ή νοητική κατηγορία. Άρα δεν υπάρχει ως κατηγορία υπεριστορική ή διιστορική-διαπολιτισμική.

Βέβαια, η νεότητα υπάρχει ως ιστορική κατηγορία που παραπέμπει σε κάποια πραγματική διαδικασία και σε κάποια κοινωνική εικόνα. Η ιστορική αυτή κατηγορία είναι διαστρωματωμένη. Απαρτίζεται από τόσα τουλάχιστον στρώματα όσα και αυτά που αναφέραμε για να δείξουμε ότι δεν είναι αναγώγιμη σε κανένα από αυτά. Από τη διαφορική χρονικότητα και ιστορικότητα που εμφανίζουν αυτά τα στρώματα προκύπτει η αντιφατικότητα αυτής της κατηγορίας.

Η διαστρωμάτωση και η αντιφατικότητα απαρτιώνονται σε μια ιστορική κατηγορία, η οποία μορφοποιείται κάθε φορά με βάση τα δεσπόζοντα στοιχεία που αντιστοιχούν στη νεότητα ως κοινωνική εικόνα και ως αντικείμενο κοινωνικής διαχείρισης.

Έτσι, π.χ., η νεότητα, στις κοινωνίες όπως αύτη που μελετήσαμε, μπορούμε να πούμε ότι ιστορικοποιείται με την εξής μορφή: Η νεότητα, ως ολική εικόνα σαφώς διακριτή από τις άλλες δεν υπάρχει. Δεν αποτελεί κατάχρηση του όρου αν πούμε ότι η

νεότητα αντιπροσωπεύει κάτι σαν αυτό που η ψυχανάλυση ονομάζει μερικό αντικείμενο. Γιατί αυτό που φαίνεται να χαρακτηρίζει την τότε νέα γενιά είναι το ότι ορισμένες πλευρές της ζωής της αποτελούν αντικείμενο κοινωνικής διαχείρισης με τρόπο καθοριστικό για την ύπαρξη των νέων ατόμων. Η διαγενεϊκή νομιμότητα κυρίως, καθώς και η ερωτική επίβλεψη εν όψει της σύναψης δεσμών αγχιστείας, η θεσμική εξάρτηση και ο ρόλος δυνάμει γονεϊκού υποκατάστατου, αυτά είναι τα θραύσματα της ζωής των νέων που προσδιορίζουν το status της νεότητας σ' αυτή την κοινωνία.

Η απόσταση που χωρίζει αυτή την νεότητα, ως κοινωνική εικόνα και ως αντικείμενο κοινωνικής διαχείρισης, από αυτό που στις σημερινές δυτικές κοινωνίες θεωρούμε και ζούμε ως νεότητα φαίνεται μάλλον υπολογίσιμη.

Η γενικότερη θεώρηση που μοιάζει να αντιστοιχεί σ' αυτή την περιδιάβαση είναι η εξής: Η νεότητα δεν είναι παρά προϊόν κοινωνικής και πολιτισμικής στίξης ενός ετερογενούς πεδίου διαδικασιών και συμβάντων, και αντιστοιχεί στην ανάγκη ενός κανόνα στίξης της βιοτικής πορείας και διαφοροποίησης των αντικειμένων κοινωνικής διαχείρισης περισσότερο παρά σε μια "αντικειμενικά διακριτή" κατηγορία με σαφώς προσδιορισμένα όρια και χαρακτηριστικά. Αυτή η στίξη είναι πάντα και μεροληπτική και μερική.

Η υπόσταση, το status αυτής της κοινωνικής στίξης είναι διπλή: θεσμική, άρα μεροληπτική, γιατί είναι νεότητα αυτό που κάθε φορά οι θεσμοί πλαισιώνουν και οι κοινωνικοί μηχανισμοί διαχειρίζονται ως νεότητα. Φαντασιακή (και ο χαρακτήρας "μερικού αντικειμένου" δείχνει την ένταση αυτού του στοιχείου), γιατί νεότητα δεν υπάρχει δίχως τη ναρκισσική επένδυση της εικόνας της. Από αυτή την άποψη, η νεότητα είναι αντικείμενο πρωτεϊκό, που πάντα τείνει να διαφεύγει και από την κοινωνική του εικόνα και από τη θεσμική του πλαισίωση.

Φαντασιακό-μερικό αντικείμενο, ίσως αυτή η διάσταση να αντιπροσωπεύει έναν καλό χαρακτηρισμό της νεότητας: μια 

προβλητική επιφάνεια όπου εγγράφονται είδωλα και σκοπιμότητες., ένα αντικείμενο φευγαλέο που όλοι μας χάνουμε. Άλλωστε, η φράση: "Όταν θα είσαι νέος" σχεδόν δεν λέγεται -σε αντίθεση με τον κοινό τόπο: "Όταν ήμουν νέος".

Υπέρ μιας τέτοιας υπόθεσης συνηγορεί και η μαρτυρία -τίνος άλλου βέβαια; Του ποιητή:

Έτσι πεθαίνει η νεότητα

Έτσι τελειώνει the fairest play

Έτσι πεθαίνει η νεότητα

Έτσι φεύγει the fairest May.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

ΛΕΥΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

Ετήσιος αριθμός γεννήσεων 1823-1880

Χρονιές με κενά στην καταγραφή των γεννήσεων.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II

Αριθμός κατοίκων, σπιτιών και φορολογικών μονάδων. Απογραφή 1824

Σύνολο 12236 2666 4.6 4.7

ΛΕΥΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

ΝΟΜΟΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

(Χάρτης Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, έκδ. 1963)

ΛΕΥΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

CONSTITUTION ET SUCCESSION

DES GENERATIONS ΕΝ GRECE

AU 19ème SIECLE

(Destin démographique de la jeunesse)

MATOULA TOMARA-SIDERIS

NIKOS SIDERIS

Résumé

Après une discussion préliminaire du cadre conceptuel et méthodologique (Introduction), où s'inscrit cette recherche d'histoire démographique, le 1er Chapitre présente les déterminants démographiques et socio-culturels qui caractérisent la cohorte (génération 1823 en Leucade) dont l'observation correspond à la partie micro-démographique de notre étude.

Le 2ème Chapitre étudie la morphologie et les mécanismes de la mortalité. Les principales variables retenues sont l'âge, le sexe, la géographie et la cause de décès. Nous y estimons l'espérance de vie.

Le 3ème Chapitre analyse les règles et abontit à la construction d'un modèle des comportements matrimoniaux. Nous constatons l'existence d'un processus de transition du modèle «oriental» (mariage précoce) au modèle «occidental» (mariage tardif).

Le 4ème Chapitre étudie la fécondité de la jeunese en corrélation avec le modèle de nuptialité et la mortalité (compensation des pertes démographiques).